Film en filosofie

HOVO Nijmegen
Radboud Universiteit
september-december 2013

Het aanbod op deze pagina stamt uit het verleden. Voor actueel aanbod zie rechts op de menu's onder Overig aanbod.

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna 15 minuten pauze en dan bekijken we een film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst. (De film start dus doorgaans om 11.15 uur.)

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er zeker twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de logica van falend geheugen); Inception (de logica van dromen).
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. De meeste films die we zullen bekijken, vallen in deze categorie. We kijken naar typische manieren waarop in films iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen merites, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

De kwesties

Wie het over film heeft, heeft het over waarneming. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen. Een aantal vragen loopt als een rode draad door deze reeks.

- Eén is of wat mensen in de zaal zien en horen vergelijkbaar is met wat de personages in de films zien en horen. In de filosofische literatuur over waarneming is sprake van "affordances": als men een stoel ziet, ziet men iets waar men op kan zitten, iets wat zitten "affords". Men ziet niet zozeer een stoel alswel een zit-mogelijkheid. De ene stoel als een zit-mogelijkheid zien, betekent de stoel ernaast als een gemankeerde zit-mogelijkheid zien (hoe zien wij al die dingen waar we niets mee doen?). In de werkelijkheid van alledag behoren mogelijkheden die we niet met ons handelen realiseren tot de kern van wat waarneming is en hoe ze ons in contact met de werkelijkheid brengt. Maar kan een film ons wel tonen hoe een personage gemankeerde mogelijkheden ervaart?
- Dit probleem hangt samen met de manier waarop filmkijkers allang weten dat zij zelf niet kunnen ingrijpen in de wereld die de film toont. Hoe werkt dat en welke consequenties heeft dat voor de dingen die we daar zien — moorden, verkrachtingen, natuurrampen? Zijn wij altijd onschuldige observanten?
- Een centraal onderwerp voor ieders waarneming is de ander. Hoe zien wij andere mensen — hoe zien anderen ons? Hoe belangrijk is het om regelmatig met mensen om te gaan die belangrijk voor jou zijn? Wat is het zelf? Zien we het in de spiegel?
- Is alles wat een film overbrengt zichtbaar en hoorbaar? Wat gebeurt er tussen twee beelden in? Welke middelen gebruikt een film om ons een verhaal te vertellen? Het beeld en het geluid van een handeling, inderdaad, maar ook muziek en ellipsen, gaten in het verhaal, standpuntswisselingen (de camera die vanuit de positie van een bepaald personage kijkt), enz. Wat gebeurt er met de kijker wanneer zij een flash-back te zien krijgt? Is een associatie niet ook een soort flash-back? Maar hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel een boek waarin hij een ethiek voorstelt over ons alledaagse morele denken en voelen, die niet over morele principes gaat, maar over de waarneembare (met andere woorden, de esthetische) aspecten van menselijke interactie.
In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Het Gymnasion, Heyendaalseweg 141, Nijmegen, in zaal GN3 (begane grond). Woensdag, 10.00 - 13.30 uur Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Weekschema 2013

1. 18 september 2013. DE TRAGEDIE

Film: Chinatown, 1974, Roman Polanski, (genre: detective, 130 min)

Chinatown is een detective-film en lijkt om de reconstructie van bepaalde gebeurtenissen te gaan (zoals iedere detective een misdaad probeert te reconstrueren). Maar de film is duidelijk psychologisch: het verhaal in de achtergrond draait om incest (en de gevolgen daarvan) én om Jake's eigen achtergrond (in Chinatown). Chinatown is ook een tragedie.
Het beslissende moment van een tragedie, zoals Aristoteles die in zijn Poetica beschreef, laat zich op twee manieren lezen: ofwel als een onontkoombare speling van het noodlot, ofwel als een psychologische ontwikkeling. De term die Aristoteles reserveert om het keerpunt in de tragedie aan te duiden, is "hamartia". Dat is dan ofwel een noodlottige wending, ofwel een cruciaal psychologisch inzicht van het personage in zijn eigen leven. Chinatown eindigt precies met zo'n wending.
De hamartia is het moment waarop de hoofdpersoon tot het inzicht komt dat alles verkeerd is gegaan en dat hij het aan zichzelf te wijten heeft. Let wel, een rampenfilm kent niet zo'n moment: dat je aan een ramp, een tsunami of aardbeving of auto-ongeluk, ten onder gaat kent niets zo'n moment van inkeer of hamartia.

De plot van Chinatown

JJ 'Jake' Gittes is een privé-detective die gespecialeerd lijkt in huwelijksproblemen. Hij wordt ingehuurd door Evelyn Mulwray omdat ze haar echtgenoot Hollis, de bouwer van de watervoorziening van de stad, van een affaire verdenkt. Gittes doet waar hij goed in is en fotografeert Hollis met een jong meisje. In het schandaal dat volgt, lijkt ht dat hij niet door de echte mevr. Mulwray is ingehuurd maar door iemand die zich voor haar uitgeeft. Als Hollis Mulwray dood gevonden wordt, raakt Jake verzeild in complex web van misleiding rond moord, incest en gemeentelijke corruptie, die allemaal verband houden met de watervoorziening van de stad.

Met: Jack Nicholson, Faye Dunaway, John Huston en Roman Polanski.

2. 25 september 2013. FLASHBACK EN ASSOCIATIE

Film: The Limey, 1999, Steven Soderberg (genre: crime, 89 min)

The Limey handelt over een man op zoek naar de moordenaar van zijn dochter. Wat deze film zo bijzonder maakt is de manier waarop die zoektocht in beeld wordt gebracht. De film biedt weliswaar een chronologisch verhaal met een begin, een midden en een oplossing aan het einde, maar niet alles wat we te zien krijgen is louter dienstbaar aan die narratieve structuur, zoals we dat bij een standaard Hollywood film gewend zijn. Waaraan dan wel?
Wat gebeurt er met de kijker wanneer die een flash-back te zien krijgt? Zijn associaties niet ook een soort flash-back? Hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld? Kan dat wel? Hoe maak je een film die de associatieve herinnering van de hoofdpersoon volgt?

De plot van The Limey

Een man, net vrij uit de gevangenis, gaat naar Los Angeles om uit te zoeken wie zijn dochter heeft vermoord. In zijn onderzoek wordt hij geholpen door een andere ex-crimineel. Samen ontdekken ze dat de dochter een relatie had met een platen-producent, die momenteel een affaire met een andere jonge vrouw heeft.

-->

Met: Terence Stamp, Luis Guzmán, Peter Fonda

3. 2 oktober 2013. IMPLICATIE (van de kijker)

Film: Funny Games, 1997, Michael Haneke (genre: psychologisch/crime, 111 min.)

Waarom genieten we ervan om naar een weergave van andermans ellende te kijken? Funny Games gaat zeker over deze paradox. De film toont ellendige toestanden (doorgaans zonder de smerige details te laten zien, overigens—wat de film niet minder schrikbarend maakt), maar spreekt daarbij overduidelijk ook de kijker in de bioscoop aan: "heb je het nog naar je zin? Is het zo leuk voor je?" Op de een of andere manier—ik verklap niet hoe—maakt de film duidelijk dat ze zo gruwelijk is gemaakt om ons te behagen. Het is natuurlijk geen snuff movie, niets van wat we zien gebeurt echt, maar Haneke speelt wel met het gegeven.

De plot van Funny Games

Twee ogenschijnlijk welopgevoede jonge mannen, die zich onder andere Peter en Paul noemen, benaderen een familie die op vakantie is aan het meer. Ze zeggen dat ze vrienden van de buren zijn en in het begin is onduidelijk wat ze werkelijk voorhebben. Maar al snel wordt de familie gevangen genomen en gemarteld—in hun eigen vakantiehuis. De martelingen komen zelden in beeld, maar dat maakt ze zeker niet minder gruwelijk. De kijker wordt gedwongen zich die martelingen te verbeelden en deelt een zekere medeplichtigheid met de daders. Het is een soort spel, maar waarom spelen ze het?

-->

Met: Susanne Lothar, Ulrich Mühe en Arno Frisch.

4. 9 oktober 2013. HANDELING EN HERINNERING

Film: Memento, 2000, Christopher Nolan (genre: psychologisch drama, 113 min.)

Leonard is zijn geheugen kwijt en kan zich maar heel korte tijd iets herinneren. Om lacunes in zijn beeld van de werkelijkheid op te vullen maakt hij aantekeningen en tattoos op zijn lichaam, op deze manier weet hij later wat hij heeft meegemaakt. Maar kan dat zijn probleem oplossen? Iedere dag weer kijkt hij naar de aantekeningen op zijn lichaam, vraagt zich hoe ze er komen en wat ze betekenen en construeert dan een passende interpretatie.
De regisseur, Nolan, vertelt het verhaal achterstevoren waardoor het probleem ook ons teistert: wat wij zien begrijpen we ook niet en moeten we net als Leonard maar zien te interpreteren met heel weinig middelen.

De plot van Memento

Memento verhaalt over Leonard, een ex-verzekerings detective die geen herinneringen meer kan aanmaken, en op zoek is naar de moordenaar van zijn vrouw. De moord is het laatste wat hij zich herinnert. We zien het verhaal met dezelfde onzekerheid zoals iemand als Leonard die wel moet ervaren en komen langzaam maar zeker terug bij het begin, maar klopt het allemaal wel?

Met: Guy Pearce, Carrie-Anne Moss en Joe Pantoliano.

16 en 23 oktober 2013. VRIJ

Wegens herfstvakanties.

5. 30 oktober 2013. INTIMATIE

Film: L'Argent, 1983, Robert Bresson (genre: psychologisch drama, 82 min.)

Wat moet je in beeld brengen om iets te vertellen? Soms laat men een voice-over het werk doen, maar meestal gebruikt men letterlijke afbeelding. Bresson laat soms juist iets weg waardoor hij de verbeelding activeert. Ik noem dat intimatie. Het maakt de meest belangrijke momenten intiem. Maar hoe werkt het?

De plot van l'Argent

Een vervalst 500 Francs biljet wordt doorgegeven van persoon tot persoon en van winkel tot winkel, tot het in handen komt van een waarlijk onschuldige, Yvon Targe, die het niet als een vervalsing herkent en betrapt wordt bij het uitgeven ervan. Zijn arrestatie heeft verschrikkelijke gevolgen voor zijn leven, en brengt hem tot moorden.

6. 6 november 2013. Dogma '95

Film: Festen, 1998, Thomas Vinterberg. (genre: geen genre, 105 min.)

Dogma '95 was een gelofte van filmische kuisheid, getekend in 1995 door Deense filmmakers Thomas Vinterberg en Lars von Trier. Festen is de eerste film die gemaakt werd volgens de geloftes van Dogma '95. Er zijn inmiddels over de hele wereld al meer dan 100 films volgens Dogme '95 gemaakt. De geloften gaan duidelijk in tegen het kunstmatige karakter van veel (Hollywood) films:
"opnames moeten op locatie gemaakt worden, met locale rekwisieten, geluid moet uit het beeld voortkomen (geen muziek), de camera wordt in de hand gehouden, de film is in kleur, optische effecten zijn verboden. Geen oppervlakkige actie (moorden of wapens), geen genre-conventies, geen persoonlijke smaak van de regisseur."
Wat de pointe is van deze gelofte is het best te begrijpen door te kijken naar het resultaat.

Plot van Festen

Een succesvol zakenman nodigt familie en vrienden uit om zijn 60ste verjaardag groots te vieren. Iedereen mag de man en respecteert hem, of toch niet? De oudste zoon wordt gevraagd een toespraak te houden naar aanleiding van de zelfmoord een half jaar eerder van een van de dochters. Hij heeft twee speeches geschreven en laat de jubilaris kiezen. Een dramatische onthulling is het gevolg.

Met: Ulrich Thomsen, Birthe Neumann, Henning Moritzen, Thomas Bo Larsen.

13 november 2013.
Geen bijeenkomst. Zaal niet beschikbaar

7. 20 november 2013. AFBEELDING

Film: Les Carabiniers, 1963, Jean-Luc Godard (genre: oorlog/meta, 85 min.)

Met les Carabiniers maakte Godard een meta-film over twee niet al te intelligente mannen die ten oorlog strijden, maar ook over onze omgang met afbeeldingen. Foto's die we van vakantie naar huis meebrengen beschouwen we als trofeeën: ze tonen onze veroveringen. In de bioscoop kijken we naar de gekste dingen waar we in het leven van alledag heel anders op zouden reageren, enz. Les carabiniers is geen anti-oorlogfilm, maar een anti-oorlogfilms-film.

De plot van Les Carabiniers

Twee jongemannen worden door soldaten van de koning gemobiliseerd om de oorlog in te gaan. Ze hebben geen idee hoe dat moet maar doen keurig wat hen opgedragen wordt. Ondertussen "plunderen" ze erop los. Wanneer ze met de buit thuis komen blijkt hoe ze de oorlog begrepen hebben.

8. 27 november 2013. MEDIA VERTALEN

Film: Sin City, 2005, Frank Miller, Robert Rodriguez, Quentin Tarantino (genre: verfilming, 125 min.)

Er zijn films en stripboeken naar romans gemaakt, en daar is altijd de vraag: hoe doe je dat? Is de film beter of slechter dan de roman? Vandaag kijken we naar een film die naar stripboeken is gemaakt, en die in beeld en scenario nadrukkelijk de logia van het stripboek vertaalt in film.

De plot van Sin City

Vier misdaadverhalen gebaseerd op de stripboeken van Frank Miller rond een gespierde bruut die zoekt naar de moordenaar van zijn liefje Goldie. Een man die moet vluchten voor de corrupte politie na een fatale vergissing, en daarbij bescherming vindt in een deel van de stad waar vrouwen het voor het zeggen hebben; een politieman die een psychopate pedofiel overmeestert; en een huurmoordenaar op zoek naar inkomsten.

Met: Mickey Rourke, Clive Owen, Bruce Willis, Jessica Alba, Devon Aoki, Jaime King en Alexis Bledel.

9. 4 december 2013. HISTORISCHE SENSATIE

Film: KZ, 2006, Rex Bloomstein (genre: documentaire, 97 min)

"Historische sensatie" is de term die Huizinga ijkte voor een ervaring die maakt dat we niet alleen aan het verleden denken, maar ons er bovendien mee in contact voelen. In KZ volgen we groepen toeristen die het concentratie-kamp in Mauthausen bezoeken. We zien hoe historische sensaties werken. Dit is een manier om de holocaust te verbeelden zonder hem af te beelden — vergelijkbaar met de benadering die Lanzmann in Shoah volgde.

Inhoud van KZ

In KZ volgen we groepen toeristen die het concentratie-kamp in Mauthausen bezoeken. We zien hoe ze op de verhalen van de gidsen reageren die hen door de kamers leiden. We horen hoe het de gidsen —vrijwilligers— vergaat die dagelijks over de gruwelijkheden vertellen, en hoe pal naast het concentratiekamp in een kroeg het gewone leven doorgaat met een bier-fest.

10. 11 december 2013. HET ZELF EN DE ANDER (keuze-films)

We bekijken vandaag een van deze vier films.

I. HET ZELF ZONDER DE ANDER

Film: Up in the Air, 2009, Jason Reitman (genre: psychologisch drama, 109 min.)

Volgens Sartre is de blik van de ander een bedreiging van de eigen vrijheid. Of is ze juist mede-bepalend voor ons zelfbeeld? Wie ik ben, hangt misschien wezenlijk af van hoe anderen mij waarnemen. In deze film volgen we een man die op vliegvelden leeft en daardoor nooit dezelfde blikken ontmoet, maar altijd nieuwe. Op al die vliegvelden kent niemand hem. Wat doet dat met zijn zelf? Wat is eenzaamheid eigenlijk?

De plot van Up in the air

Ryan Bingham is een interim-expert voor het bedrijfsleven wiens geliefde leven onderweg bedreigd wordt als hij op het punt staat tien miljoen Airmiles te scoren en hij de Airmiles-vrouw van zijn dromen heeft ontmoet.

Met: George Clooney en Vera Farmiga.

II. DE ANDER WAARNEMEN

Film: Perfect Sense, 2011, David Mackenzie (genre: ramp, 92 min.)

Hoe geven de vijf zintuigen samen ons de werkelijkheid waarin we ons bewegen? Wat er gebeurt wanneer één persoon een zintuig verliest (blind of doof wordt) kunnen we ons nog wel indenken, maar wat als alle mensen dat zintuig kwijt raken? De film van vandaag vertelt hier een verhaal over, met een kop en een staart en een typische ontwikkeling. Is het wel altijd nodig om een verhaal te vertellen om iets duidelijk te maken over het belang van onze zintuigen? Een meer fenomenologisch onderzoek concentreert zich meer op de manier waarop de affordances langzaam maar zeker wegvallen uit de waarneming, maar deze film komt een heel eind.

De plot van Perfect Sense

Een rare epidemie trekt over de wereld: mensen verliezen plots een van hun zintuigen. Eerst verliezen ze hun reuk. De eerste symptomen worden vaak aangekondigd met een uitbarsting van agressie. Centraal staan een wetenschapper die de oorzaak van de epidemie probeert te achterhalen, Susan, en een chef-kok, Michael een charmante en stimulerende man. Zij beginnen een relatie midden in deze toenemende chaos wanneer meer zintuigen uitvallen en de overheid probeert de orde te handhaven. Hoe werkt zo'n werkelijkheid zonder bepaalde zintuigen? Hoeveel kunnen we er eigenlijk missen?

Met: Ewan McGregor, Eva Green, Connie Nielsen, Ewen Bremner, Stephen Dillane and Denis Lawson.

III. DE ANDER VAN HET ZELF

Film: The Brøken, 2008, Sean Ellis. (genre: horror, 93 min.)

Wie ziet u eigenlijk in de spiegel? Ja, natuurlijk: u ziet er uw eigen lichaam, maar kunt u zichzelf zien zoals anderen u zien? met een innerlijk dat zich in dat uiterlijk verraadt? Nee, natuurlijk: u weet al wat er in u omgaat, voor uzelf kunt u dat niet uitdrukken in uw gelaat. Misschien is dat wel een andere persoon daar in de spiegel?

De plot van The Brøken

In Londen organiseert radioloog Gina McVey een feestje voor haar vader met haar vriend Stefan Chambers, haar broer Daniel McVey en diens vriendin Kate Coleman. De volgende dag ziet ze zichzelf in een auto door de straat rijden en volgt ze "die vrouw" naar haar appartement waar ze een foto een foto van zichzelf met haar vader ziet hangen. Onderweg naar huis krijgt ze een ongeluk en verliest ze delen van haar geheugen; ook gelooft ze dat Stefan een andere man is. Gina besluit een en ander te gaan onderzoeken en ontdekt een sinistere werkelijkheid.

Met: Lena Headey, Ulrich Thomsen, Melvil Poupaud.

IV. DE ANDER IN HET ZELF

Film: Persona, 1966, Ingmar Bergman (genre: psychologisch, 80 min.)

Als u uzelf niet in de spiegel als een expressief persoon kunt zien — zoals anderen u wel zien — welke persoon ziet u daar dan? Ja, u ziet uw eigen lichaam, maar het is niet expressief van een moreel innerlijk. Zien de anderen niet beter wie u bent dan uzelf? Bent u, als persoon, eigenlijk niet de blik die de ander van u heeft? En omgekeerd: we identificeren ons met betekenisvolle anderen, maar kunnen we hen worden? Bergman brengt ons de psychologie van het zelf in het licht van de ander.

De Plot van Persona

Een jonge verpleegster krijgt de zorg over Elisabeth Vogler: een actrice die schijnbaar volledig gezond is, maar niet meer praat. Wanneer ze bij elkaar zijn praat Alma de hele tijd tegen Elisabeth maar krijgt ze nooit antwoord. Uiteindelijk biecht Alma haar geheimen op aan een haar ogenschijnlijk sympathieke Elisabeth en ontdekt ze dat haar persoonlijkheid is opgegaan in Elisabeths persona.

Met: Bibi Andersson en Liv Ullmann

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen