In Plato's grot. Film en filosofie

Verkadefabriek
's-Hertogenbosch
september 2013 — april 2014

Het aanbod op deze pagina stamt uit het verleden. Voor actueel aanbod zie rechts op de menu's onder Overig aanbod.

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film, en over filosofie. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding over de relevante filosofische kwesties; dan bekijken we een film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst.

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er zeker twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de beleving van falend geheugen); Inception (de logica van dromen).
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. De meeste films die we zullen bekijken, vallen in deze categorie. We kijken naar typische manieren waarop in films iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen merites, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

De kwesties

Wie het over film heeft, heeft het over waarneming. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen. Een aantal vragen loopt als een rode draad door deze reeks.

- Eén is of wat mensen in de zaal zien en horen vergelijkbaar is met wat de personages in de films zien en horen. In de filosofische literatuur over waarneming is sprake van "affordances": als men een stoel ziet, ziet men iets waar men op kan zitten, iets wat zitten "affords". Men ziet niet zozeer een stoel alswel een zit-mogelijkheid. De ene stoel als een zit-mogelijkheid zien, betekent de stoel ernaast als een gemankeerde zit-mogelijkheid zien (hoe zien wij al die dingen waar we niets mee doen?). In de werkelijkheid van alledag behoren mogelijkheden die we niet met ons handelen realiseren tot de kern van wat waarneming is en hoe ze ons in contact met de werkelijkheid brengt. Maar kan een film ons wel tonen hoe een personage gemankeerde mogelijkheden ervaart?
- Dit probleem hangt samen met de manier waarop filmkijkers allang weten dat zij zelf niet kunnen ingrijpen in de wereld die de film toont. Hoe werkt dat en welke consequenties heeft dat voor de dingen die we daar zien — moorden, verkrachtingen, natuurrampen? Zijn wij altijd onschuldige observanten?
- Is alles wat een film overbrengt zichtbaar en hoorbaar? Wat gebeurt er tussen twee beelden in? Welke middelen gebruikt een film om ons een verhaal te vertellen? Het beeld en het geluid van een handeling, inderdaad, maar ook muziek en ellipsen, gaten in het verhaal, standpuntswisselingen (de camera die vanuit de positie van een bepaald personage kijkt), enz. Wat gebeurt er met de kijker wanneer zij een flash-back te zien krijgt? Is een associatie niet ook een soort flash-back? Maar hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel een boek waarin hij een ethiek voorstelt over ons alledaagse morele denken en voelen, die niet over morele principes gaat, maar over de waarneembare (met andere woorden, de esthetische) aspecten van menselijke interactie.
In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Verkadefabriek in 's-Hertogenbosch. Tijdstip: 19.30 Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Weekschema 2013-14

1. 25 september 2013. FLASHBACK EN ASSOCIATIE

Film: The Limey, 1999, Steven Soderberg (genre: crime, 89 min)

Wat gebeurt er eigenlijk met de kijker als die een flash-back in een film ziet? Een flash back is soms gewoon de extra informatie die de kijker nodig had om iets dat zich in het heden afspeelt te begrijpen, soms ook is het de herinnering van een personage die terugdenkt aan "hoe het allemaal heeft kunnen gebeuren". Maar geeft de flash-back een goed beeld van hoe zo'n herinnering werkt en hoe die door de waarnemingen van het personage in gang gezet wordt? Soderberg laat zien hoe waarnemingen en herinneringen door elkaar lopen, en vooral: hoe je dat dan moet verfilmen. Het mechanisme van de flash-back wordt als het ware herzien.

De plot van The Limey

Een man, net vrij uit de gevangenis, gaat naar Los Angeles om uit te zoeken wie zijn dochter heeft vermoord. In zijn onderzoek wordt hij geholpen door een andere ex-crimineel. Samen ontdekken ze dat de dochter een relatie had met een platen-producent, die momenteel een affaire met een andere jonge vrouw heeft.

Met: Terence Stamp, Luis Guzmán, Peter Fonda

2. 9 oktober 2013. DE BETEKENIS VAN DINGEN

Film: The Machinist, 2004, Brad Anderson.

Films tonen beelden van dingen en gebeurtenissen en hoe personages daarop reageren. Meestal is het dat laatste wat de kijker laat zien hoe het personage de dingen gezien heeft. Een beetje smokkelen is dat wel. Kan een film ons laten zien wat een personage ziet?
De camera kan de blikrichting volgen van het personage nadat dat personage in beeld is gekomen als "in die richting kijkend", en dan ziet de toeschouwer objectief het object waar het personage naar kijkt, maar ziet hij daarmee ook hoe het personage dit ziet? Het personage ziet immers iets wat voor hem een of andere betekenis heeft, iets waar hij dingen mee kan doen (of juist niet), en het publiek heeft dat niet beschikbaar. Natuurlijk kan het publiek wel in de juiste richting gestuurd worden door het verhaal of de montage—we komen daar volgende keer op terug. Maar is het ook mogelijk voor een film om een object te laten zien en de kijker de bij het personage behorende betekenis te laten zien, zonder die sturing door het verhaal? Kan een film de opties tonen die de dingen voor een personage hebben?

De plot van The Machinist

Een man die al een jaar niet meer geslapen heeft, begint zijn eigen werkelijkheid te betwijfelen.

Met: Christian Bale, Jennifer Jason Leigh, Aitana Sánchez-Gijón.

3. 30 oktober 2013. INTIMATIE

Film: L'Argent, 1983, Robert Bresson (genre: psychologisch drama, 82 min.)

Wat moet je in beeld brengen om iets te vertellen? Soms laat men een voice-over het werk doen, maar meestal gebruikt men letterlijke afbeelding. Bresson laat soms juist iets weg waardoor hij de verbeelding activeert. Ik noem dat intimatie. Het maakt de meest belangrijke momenten intiem. Maar hoe werkt het?

Plot van l'Argent

Een vervalst 500 Francs biljet wordt doorgegeven van persoon tot persoon en van winkel tot winkel, tot het in handen komt van een waarlijk onschuldige die het niet als een vervalsing herkent en betrapt wordt bij het uitgeven ervan. Zijn arrestatie heeft verschrikkelijke gevolgen voor zijn leven, en brengt hem tot misdaad en moord.

Met: Christian Patey, Vincent Risterucci, Sylvie Van den Elsen.

4. 13 november 2013. MEDIA VERTALEN

Film: Sin City, 2005, Frank Miller, Robert Rodriguez, Quentin Tarantino (genre: verfilming, 125 min.)

Er zijn films naar romans gemaakt, en dan is altijd de vraag: hoe doe je dat? Is de film beter of slechter dan de roman? Vandaag kijken we naar een film die naar stripboeken is gemaakt, en die in beeld en scenario nadrukkelijk de logia van het stripboek vertaalt in film.

Plot Sin City

Vier misdaadverhalen gebaseerd op de stripboeken van Frank Miller rond een gespierde bruut die zoekt naar de moordenaar van zijn liefje Goldie. Een man die moet vluchten voor de corrupte politie na een fatale vergissing, en daarbij bescherming vindt in een deel van de stad waar vrouwen het voor het zeggen hebben. Een politieman die een psychopate pedofiel overmeestert en een huurmoordenaar op zoek naar inkomsten.

Met: Mickey Rourke, Clive Owen, Bruce Willis, Jessica Alba, Devon Aoki, Jaime King en Alexis Bledel.

5. 27 november 2013. GEHEUGEN EN HANDELING

Film: Memento, 2000, Christopher Nolan (genre: psychologisch drama, 113 min.)

Memento gaat over een man die zijn geheugen kwijt is en ook geen herinneringen meer aanmaakt. Hij kan zich maar heel korte tijd iets herinneren. Om lacunes in zijn beeld van de werkelijkheid op te vullen neemt hij Polaroids, maakt hij aantekeningen en laat hij tattoos op zijn lichaam aanbrengen — maar kan dat zijn probleem oplossen? Nolan, de regisseur, vertelt het verhaal achterstevoren waardoor het probleem ook ons teistert. We bespreken een aantal opvattingen over verhalen (in films): Aristoteles, Greimas, Hollywood.

Plot van Memento

Memento verhaalt over Leonard, een ex-verzekerings detective die geen herinneringen meer kan aanmaken, en op zoek is naar de moordenaar van zijn vrouw. Die moord is het laatste wat hij zich herinnert. We zien het verhaal met dezelfde onzekerheid die Leonard moet ervaren en komen langzaam maar zeker terug bij het begin.

Met: Guy Pearce, Carrie-Anne Moss en Joe Pantoliano.

6. 29 januari 2014. VOLGORDE EN VERBEELDING

Film: Kill Bill 1, 2003, Quentin Tarantino (genre: speelfilm, 111 min.).

Hoe vertel je een verhaal? Welke elementen breng je zelf in en welke leen je van eerdere films? Moet het chronologisch? Moet je alles vertellen? Hoe houd je de kijker bezig?

Plot van Kill Bill 1

De bruid, voor dood achtergelaten op haar bruiloft zoekt wraak op de daders, een club moordenaars waar ze zelf ooit toe behoorde.

Met: Uma Thurman, Daryl Hannah, Lucy Liu, David Carradine.

7. 12 februari 2014. Dogma '95

Film: Festen, 1998, Thomas Vinterberg. (genre: geen genre, 105 min.)

Dogma '95 was een gelofte van filmische kuisheid, getekend in 1995 door Deense filmmakers Thomas Vinterberg en Lars von Trier. Festen is de eerste film die volgens de beleide beginselen gemaakt werd:
"opnames moeten op locatie gemaakt worden, met locale rekwisieten, geluid moet uit het beeld voortkomen (geen muziek), de camera wordt in de hand gehouden, de film is in kleur, optische effecten zijn verboden. Geen oppervlakkige actie (moorden of wapens), geen genre-conventies, geen persoonlijke smaak van de regisseur."
Wat de pointe is van deze gelofte is het best te begrijpen door te kijken naar het resultaat.

Plot van Festen

De gevierde en succesvolle nestor van de familie, Helge, viert op zijn landgoed zijn zestigste verjaardag. De hele familie is erbij als de een na de andere toast op Helge wordt uitgebracht en de gebeurtenissen een ontluisterende wending nemen.

Met: Ulrich Thomsen, Birthe Neumann, Henning Moritzen, Thomas Bo Larsen.

8. 26 februari 2014. AFBEELDING

Film: Gummo, Harmony Korine (1997)

Documentaire-films doen het voorkomen alsof ze de werkelijkheid in beeld brengen. Wat doen fictie-films dan? Doorgaans spelen de personen die we in fictie-films zien een rol. Dat wil zeggen, ze doen zich niet voor als de personen die ze zijn. Sommige films geven je het gevoel dat de rol die de personages spelen te dicht bij de persoon liggen die ze zijn. In het geval van Gummo is dat gevoel tamelijk onaangenaam. De film gaat over white-trash, maar gaat ze erover of brengt ze het in beeld? De beelden in films beelden iets af, maar de werkelijkheid zelf bestaat al uit beelden.
Deze film maakt geen gebruik van evidente vervreemdingstechnieken, zoals dat een personage plotseling de camera inkijkt en tegen de kijker in de bioscoop gaat praten. Zulke technieken maken de kijker heel bewust van het feit dat ondanks alle realisme hij toch naar een scherm zit te kijken. Korine roept soortgelijke vragen bij de kijker op, maar hij doet het met zijn personages/acteurs.

Plot van Gummo

In een stadje in Ohio heeft een orkaan gewoed. Bewoners zijn in de weer met hun nihilistische levens.

Met: Jacob Reynolds, Jacob Sewell, Nick Sutton, Lara Tosh.

9. 19 maart 2014. PREMIERE

Film: Inside Llewyn Davis, 2014, Joel en Ethan Coen. (105 min.).

Vandaag kijken we eerst en praten we pas na de film. Zoals het hoort bij een première. Zou dit een saaie bio-pic over een beginnende muzikant worden, of toch weer zo'n typische vervreemdende Coen-brothers-film?

Plot van Inside Llewyn Davis

We volgen een week in het leven van een jonge zanger in de folk scene in Greenwich Village in 1961. Gitaar in de hand, tegen de achtergrond van een koude New York winter, probeert hij het te maken als een musicus, vechtend tegen schijnbaar onoverkomelijke obstakels — waarvan hij er enkele zelf heeft gemaakt.

Met: Carey Mulligan, Garrett Hedlund, Justin Timberlake, John Goodman.

10. 2 april 2014. HISTORISCHE SENSATIE

Film: KZ, 2006, Rex Bloomstein (genre: documentaire, 97 min)

"Historische sensatie" is de term die Huizinga ijkte voor een ervaring die maakt dat we niet alleen aan het verleden denken, maar ons er bovendien mee in contact voelen. In KZ volgen we groepen toeristen die het concentratie-kamp in Mauthausen bezoeken. We zien hoe historische sensaties werken. Dit is een manier om de holocaust te verbeelden zonder hem af te beelden — vergelijkbaar met de benadering die Lanzmann in Shoah volgde.

Inhoud van KZ

In KZ volgen we groepen toeristen die het concentratie-kamp in Mauthausen bezoeken. We zien hoe ze op de verhalen van de gidsen reageren die hen door de kamers leiden. We horen hoe het de gidsen —vrijwilligers— vergaat die dagelijks over de gruwelijkheden vertellen, en hoe pal naast het concentratiekamp in een kroeg het gewone leven doorgaat met een bier-fest.

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen