Afstand en nabijheid. Film en filosofie 8

HOVO Nijmegen
Radboud Universiteit
September - november 2020

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna 15 minuten pauze en dan bekijken we een film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst. (De film start dus doorgaans om 11.30 uur.)

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er zeker twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de logica van falend geheugen); Inception (de logica van dromen).
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. De meeste films die we zullen bekijken, vallen in deze categorie. We kijken naar typische manieren waarop in films iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen merites, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

De kwesties

Wie het over film heeft, heeft het over waarneming. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen. Een aantal vragen loopt als een rode draad door deze reeks.

Anderhalve meter afstand leek in het begin niet veel, maar inmiddels voelt het verkeerd, alsof je de ander niet meer als mens mag zien. Een gevoel voor de juiste afstand is altijd al essentieel: niet te dichtbij of het voelt naar, noch te veraf of de communicatie lijkt verbroken. Bij rouw is die afstand tot de geliefde absoluut (Birth), bij toerisme gaat het niet alleen om geografische maar ook om culturele afstand en de vraag of juist die laatste wel te overbruggen is (Paradies: Liebe). In Sami Blood zien we de afstand die tot het eigene ontstaat als gevolg van discriminatie (en de eigen bijdrage daar aan).
Afstand gaat altijd om de nabijheid die er voor even niet is (of voor altijd); en om de gepastheid van de juiste afstand. Buiten de hier al genoemde films, zien we er nog drie, van grote artistieke kwaliteit, afwisselend tragisch en komisch, glashelder en "moeilijk". Bijvoorbeeld Still Life van Jia Zhang-ke en Melancholia van Lars von Trier.

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel een boek waarin hij een ethiek voorstelt over ons alledaagse morele denken en voelen, die niet over morele principes gaat, maar over de waarneembare (met andere woorden, de esthetische) aspecten van menselijke interactie.
In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie: Sanadome, Weg door Jonkerbos 90, 6532 SZ Nijmegen Woensdag, 10.15 - 13.15 uur Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Weekschema 2020

1. 7 oktober 2020. AFSTAND TOT JEZELF OVERBRUGGEN

Film: Sami Blood, 2016, Amanda Kernell (genre: drama, historisch, 110 min)

Hoe neem je afstand van iets eigens als je daar om gediscrimineerd wordt? Hoe doorbreek je die discriminatie — door terug te vechten of door jezelf in een andere wereld onder te dompelen in de hoop dat je daarmee je leven beter maakt en over die discriminatie heen kunt stappen?
Pindarus zei ooit: `Word wat je bent na geleerd te hebben wat dat inhoudt'. Een nogal pardoxaal advies: je kunt niet actief iemand worden, want je moet er eerst passief acchter komen wie je bent. Maar er zit natuurlijk wel wat in: als je jezelf al tezeer verloochent in je poging iemand te worden, zal je plan niet slagen, maar word je ongelukkig.

De plot van Sami Blood

Een Sami meisje, van een zeer traditionele gemeenschap van rendierfokkers wordt geconfronteerd met racisme in de 1930-er jaren op haar kostschool en begint van een beter leven te dromen. Om daar te komen zal ze haar omgeving moeten veranderen en dat heeft gevolgen voor haarzelf en haar eigen familie.

Met: Maj-Doris Rimpi, Olle Sarri, Ánne Biret Somby

2. 14 oktober 2020. DE LIEFDE CONSUMEREN

Film: Paradies: Liebe, 2012, Ulrich Seidl (genre: psychologisch drama, 116 min.)

Wat zoeken toeristen, behalve iets wat ze in hun eigen leven niet kunnen realiseren? Maar zullen ze dat elders wel kunnen vinden of jagen ze een theorie na?

De plot van Paradies: Liebe

Teresa, een vijftigjarige Oostenrijkse, trekt naar Kenia voor (seksuele) liefde. Net als alle toeristen komt ze consumeren en verwacht ze dat de mensen ter plaatse blij zijn met hun aanwezigheid. Maar die mensen hebben ook zelf een leven.

Met: Margarete Tiesel, Peter Kazungu, Inge Maux.

3. 21 oktober 2020. POLITIEWERK

Film: Police, adjective, 2009, Corneliu Porumboiu. (Maatschappijkritisch, 113 min.).

De film dwingt tot kijken naar een wereld waar ontzaglijk weinig gebeurt en waar iemand die mensen schaduwt eigenlijk best opvallend is. Schaduwen: afstand houden en toch nabij zijn. Hoe is het om mensen te moeten schaduwen: voortdurend afstand houden maar wel dicht genoeg bij komen om te zien wat ze uitvreten? Cristi staat daar maar en kijkt en wacht tot er iets gebeurt. Wat voor leven heb je als dat tot je functieomschrijving gerekend wordt en als je ook nog mensen moet gaan arresteren omdat ze een joint hebben gerookt? Wat voor ethos als je dat serieus doet? We delen traagheid van de opdracht van de agent met hem. Als de agent zijn superieur wijst op het feit dat de wet die hem verplicht een jongen te arresteren, hopeloos verouderd is, krijgt hij les in de betekenis van woorden. De commissaris laat er een woordenboek bij halen. Hij meent een filosofische kwestie op te kunnen lossen met een blik in een woordenboek.
Voortdurend ervaren we dat er iets gebeurt, voortdurend merken we dat er niets verandert. Totdat er wel iets verandert.

De plot van Police, adjective

Een politie agent weigert een jongeman te arresteren nadat die zijn vrienden drugs heeft gegeven, omdat hij gelooft dat de wet niet lang meer overeind zal blijven.

Met: Dragos Bucur, Vlad Ivanov, Ion Stoica.

4. 28 oktober 2020. SEKSUELE VOORKEUR EN DE AFSTAND TOT JEZELF

Film: Muidhond, 2019, Patrice Toye. (genre: psychologische tragedie, 99 min.)

Deze Vlaamse verfilming van de Nederlandse roman van Inge Schilperoord vraagt nogal wat van de kijker: sympathie voor een pedoseksueel. Regisseur Toye (Rosie) houdt het drama aangenaam klein terwijl ze de ongemakkelijke spanning steeds verder opvoert – onverschrokken, maar ook met veel tact en mededogen. We hebben allemaal een seksuele voorkeur, maar hoeven hem niet allemaal tegen te gaan. Hoe krijg je die afstand tot jezelf? Dit is een tragedie zoals Oidipus Rex er een is, volgens het boekje (van Aristoteles).

Plot van Muidhond

Schuwe twintiger Jonathan (Govaerts) is beschuldigd van kindermisbruik maar mag de gevangenis uit wegens gebrek aan bewijs. Thuis bij zijn moeder, in een deprimerend appartementje aan de kust, probeert hij zijn leven op orde te krijgen, wat wordt bemoeilijkt door een tienjarig buurmeisje dat toenadering zoekt.

Met: Tijmen Govaerts, Julia Brown, Ina Geerts, Greet Verstraete en Line Pillet.

5. 4 november 2020. ROUW.

Film: Birth, Jonathan Glazer, 2004 (genre: Psychologisch drama, fantasie, mysteria, 100 min., scenario: Jean-Claude Carrière)

Hoe beleef je de afstand tot je overleden dierbare?

Plot van Birth

Nicole Kidman speelt een weduwe die haar overleden man mist. Een jongen probeert haar ervan te overtuigen dat hij haar man is.

Met: Nicole Kidman, Danny Huston, Cameron Bright, Lauren Bacall.

6. 2 december 2020. VAN STAATSWEGE GEORKESTREERDE MELANCHOLIE

Film: Still Life, 2006, Zhangke Jia (genre: maatschappijkritisch, 111 min.)

Een systeemfilm zou je Still Life kunnen noemen, waarin de karakterontwikkeling van personages ingezet wordt om een politiek punt te maken over de geplande manieren waarop in China de samenleving (soms) ontwricht wordt. Kijken naar het gesloop is zien hoe langzaam het eigene, je geboortestad, zich uit je leven verwijdert, om er nooit meer terug te keren.

De plot van Still Life

Een stadje in Fengji wordt langzaamaan afgebroken om ruimte te maken voor de Drie Kloven Dam. Een man en een vrouw bezoeken de plek om hun vervreemde echtgenoten te vinden en ervaren de invloed die de sloop op de samenleving heeft.

Met: Tao Zhao, Zhou Lan, Sanming Han

7. 9 december 2020. DE EIGEN DOOD

Film: Melancholia, 2011, Lars von Trier, (genre: drama, 135 min)

Sterven is een persoonlijke uitdaging voor ieder van ons. Het grootste probleem lijkt de allenigheid ervan. Je naasten blijven doorleven, jij verdwijnt uit hun leven. Altijd is dat in evenwicht geweest, nu wordt het ruw verstoord en je kunt je er maar niet bij neerleggen dat jij daar als enige geen getuige meer van zult zijn. Tenzij natuurlijk de hele wereld vergaat en iederen op hetzelfde moment sterft. Hoe ga je dan dood?

De plot van Melancholia

Twee zussen met een ongemakkelijke relatie zijn getuige van het naderen van een mysterieuze planeet, Melancholia, die de wereld zal verpletteren. Planeten bewaren gewoonlijk hun afstand.

Met: Kirsten Dunst, Charlotte Gainsbourg, Kiefer Sutherland, Alexander Skarsgård.

8. 16 december 2020. AFSTAND IN EEN HUWELIJK

Film: Marriage Story, 2019, Noah Baumbach (genre: psychologisch drama, 137 min.)

Kan een film over een echtscheiding grappig, liefdevol, ontroerend én romantisch zijn?

Plot van Marriage Story

Theaterregisseur Charlie en actrice Nicole besluiten na jaren huwelijk uit elkaar te gaan. Aanvankelijk verloopt dat nog redelijk amicaal — ze hebben samen een achtjarige zoon — maar zodra de advocaten erbij worden gehaald gaat het mis.

Met: Adam Driver, Scarlett Johansson, Julia Greer, Laura Dern.

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen