In Plato's grot. Film en filosofie 1

HOVO Nijmegen
Radboud Universiteit
januari - maart 2020

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna 15 minuten pauze en dan bekijken we een film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst. (De film start dus doorgaans om 11.30 uur.)

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er zeker twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de logica van falend geheugen); Inception (de logica van dromen).
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. De meeste films die we zullen bekijken, vallen in deze categorie. We kijken naar typische manieren waarop in films iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen merites, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

De kwesties

Wie het over film heeft, heeft het over waarneming. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen. Een aantal vragen loopt als een rode draad door deze reeks.

- Eén is of wat mensen in de zaal zien en horen vergelijkbaar is met wat de personages in de films zien en horen. In de filosofische literatuur over waarneming is sprake van "affordances": als men een stoel ziet, ziet men iets waar men op kan zitten, iets wat zitten "affords". Men ziet niet zozeer een stoel alswel een zit-mogelijkheid. De ene stoel als een zit-mogelijkheid zien, betekent de stoel ernaast als een gemankeerde zit-mogelijkheid zien (hoe zien wij al die dingen waar we niets mee doen?). In de werkelijkheid van alledag behoren mogelijkheden die we niet met ons handelen realiseren tot de kern van wat waarneming is en hoe ze ons in contact met de werkelijkheid brengt. Maar kan een film ons wel tonen hoe een personage gemankeerde mogelijkheden ervaart?
- Dit probleem hangt samen met de manier waarop filmkijkers allang weten dat zij zelf niet kunnen ingrijpen in de wereld die de film toont. Hoe werkt dat en welke consequenties heeft dat voor de dingen die we daar zien — moorden, verkrachtingen, natuurrampen? Zijn wij altijd onschuldige observanten?
- Een centraal onderwerp voor ieders waarneming is de ander. Hoe zien wij andere mensen — hoe zien anderen ons? Hoe belangrijk is het om regelmatig met mensen om te gaan die belangrijk voor jou zijn? Wat is het zelf? Zien we het in de spiegel?
- Is alles wat een film overbrengt zichtbaar en hoorbaar? Wat gebeurt er tussen twee beelden in? Welke middelen gebruikt een film om ons een verhaal te vertellen? Het beeld en het geluid van een handeling, inderdaad, maar ook muziek en ellipsen, gaten in het verhaal, standpuntswisselingen (de camera die vanuit de positie van een bepaald personage kijkt), enz. Wat gebeurt er met de kijker wanneer zij een flash-back te zien krijgt? Is een associatie niet ook een soort flash-back? Maar hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel een boek waarin hij een ethiek voorstelt over ons alledaagse morele denken en voelen, die niet over morele principes gaat, maar over de waarneembare (met andere woorden, de esthetische) aspecten van menselijke interactie.
In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie: n.n.b. Woensdag, 10.15 - 13.15 uur Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Weekschema 2013

1. 29 januari 2020. FLASHBACK EN ASSOCIATIE

Film: The Limey, 1999, Steven Soderberg (genre: crime, 89 min)

The Limey handelt over een man op zoek naar de moordenaar van zijn dochter. Wat deze film zo bijzonder maakt is de manier waarop die zoektocht in beeld wordt gebracht. De film biedt weliswaar een chronologisch verhaal met een begin, een midden en een oplossing aan het einde, maar niet alles wat we te zien krijgen is louter dienstbaar aan die narratieve structuur, zoals we dat bij een standaard Hollywood film gewend zijn. Waaraan dan wel?
Wat gebeurt er met de kijker wanneer die een flash-back te zien krijgt? Zijn associaties niet ook een soort flash-back? Hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld? Kan dat wel? Hoe maak je een film die de associatieve herinnering van de hoofdpersoon volgt?

De plot van The Limey

Een man, net vrij uit de gevangenis, gaat naar Los Angeles om uit te zoeken wie zijn dochter heeft vermoord. In zijn onderzoek wordt hij geholpen door een andere ex-crimineel. Samen ontdekken ze dat de dochter een relatie had met een platen-producent, die momenteel een affaire met een andere jonge vrouw heeft.

Met: Terence Stamp, Luis Guzmán, Peter Fonda

2. 5 februari 2020. HANDELING EN HERINNERING

Film: Memento, 2000, Christopher Nolan (genre: psychologisch drama, 113 min.)

Leonard is zijn geheugen kwijt en kan zich maar heel korte tijd iets herinneren. Om lacunes in zijn beeld van de werkelijkheid op te vullen maakt hij aantekeningen en tattoos op zijn lichaam, op deze manier weet hij later wat hij heeft meegemaakt. Maar kan dat zijn probleem oplossen? Iedere dag weer kijkt hij naar de aantekeningen op zijn lichaam, vraagt zich hoe ze er komen en wat ze betekenen en construeert dan een passende interpretatie.
De regisseur, Nolan, vertelt het verhaal achterstevoren waardoor het probleem ook ons teistert: wat wij zien begrijpen we ook niet en moeten we net als Leonard maar zien te interpreteren met heel weinig middelen.

De plot van Memento

Memento verhaalt over Leonard, een ex-verzekerings detective die geen herinneringen meer kan aanmaken, en op zoek is naar de moordenaar van zijn vrouw. De moord is het laatste wat hij zich herinnert. We zien het verhaal met dezelfde onzekerheid zoals iemand als Leonard die wel moet ervaren en komen langzaam maar zeker terug bij het begin, maar klopt het allemaal wel?

Met: Guy Pearce, Carrie-Anne Moss en Joe Pantoliano.

3. 12 februari 2020. INTIMATIE

Film: L'Argent, 1983, Robert Bresson (genre: psychologisch drama, 82 min.)

Wat moet je in beeld brengen om iets te vertellen? Soms laat men een voice-over het werk doen, maar meestal gebruikt men letterlijke afbeelding. Bresson laat soms juist iets weg waardoor hij de verbeelding activeert. Ik noem dat intimatie. Het maakt de meest belangrijke momenten intiem. Maar hoe werkt het?

De plot van l'Argent

Een vervalst 500 Francs biljet wordt doorgegeven van persoon tot persoon en van winkel tot winkel, tot het in handen komt van een waarlijk onschuldige, Yvon Targe, die het niet als een vervalsing herkent en betrapt wordt bij het uitgeven ervan. Zijn arrestatie heeft verschrikkelijke gevolgen voor zijn leven, en brengt hem tot moorden.

4. 19 februari 2020. Dogma '95

Film: Festen, 1998, Thomas Vinterberg. (genre: geen genre, 105 min.)

Dogma '95 was een gelofte van filmische kuisheid, getekend in 1995 door Deense filmmakers Thomas Vinterberg en Lars von Trier. Festen is de eerste film die gemaakt werd volgens de geloftes van Dogma '95. Er zijn inmiddels over de hele wereld al meer dan 100 films volgens Dogme '95 gemaakt. De geloften gaan duidelijk in tegen het kunstmatige karakter van veel (Hollywood) films:
"opnames moeten op locatie gemaakt worden, met locale rekwisieten, geluid moet uit het beeld voortkomen (geen muziek), de camera wordt in de hand gehouden, de film is in kleur, optische effecten zijn verboden. Geen oppervlakkige actie (moorden of wapens), geen genre-conventies, geen persoonlijke smaak van de regisseur."
Wat de pointe is van deze gelofte is het best te begrijpen door te kijken naar het resultaat.

Plot van Festen

Een succesvol zakenman nodigt familie en vrienden uit om zijn 60ste verjaardag groots te vieren. Iedereen mag de man en respecteert hem, of toch niet? De oudste zoon wordt gevraagd een toespraak te houden naar aanleiding van de zelfmoord een half jaar eerder van een van de dochters. Hij heeft twee speeches geschreven en laat de jubilaris kiezen. Een dramatische onthulling is het gevolg.

Met: Ulrich Thomsen, Birthe Neumann, Henning Moritzen, Thomas Bo Larsen.

26 februari 2020. VRIJ

Wegens krokusvakantie.

5. 4 maart 2020. BEELD EN AFBEELDING—EN MOTIVATIE.

Film: Caché, Michael Haneke, 2005 (genre: Psychologisch drama, 117 min.)

Zien we de werkelijkheid of is het verfilmd beeld? Wie maakte de beelden en waarom?

De plot van Caché
Georges (Duteuil) heeft een literair praatprogramma op televisie. Hij en zijn vrouw (Binoche) ontvangt pakketjes met bewakingsvideo's van hun eigen leven die gemaakt zijn vanuit de straat tegenover hun huis en onbegrijpelijke tekeningen. Hij heeft geen idee wie ze bij hen aflevert. Na verloop van tijd worden de beelden op de video's persoonlijker. De zender kent Georges al lange tijd. Hij voelt zich bedreigd, maar omdat hij niet echt bedreigd wordt, krijgt hij geen hulp van de politie.

Met: Diouc Koma, Daniel Auteuil, Juliette Binoche

6. 11 maart 2020. JE EIGEN TIJD BEGRIJPEN (OF NIET)

Film: Inside Llewyn Davis, 2014, Joel en Ethan Coen. (105 min.).

Vandaag kijken we eerst en praten we pas na de film. Zoals het hoort bij een première. Zou dit een saaie bio-pic over een beginnende muzikant worden, of toch weer zo'n typische vervreemdende Coen-brothers-film?

Plot van Inside Llewyn Davis

We volgen een week in het leven van een jonge zanger in de folk scene in Greenwich Village in 1961. Gitaar in de hand, tegen de achtergrond van een koude New York winter, probeert hij het te maken als een musicus, vechtend tegen schijnbaar onoverkomelijke obstakels — waarvan hij er enkele zelf heeft gemaakt.

Met: Carey Mulligan, Garrett Hedlund, Justin Timberlake, John Goodman.

7. 9 december 2020. DE TRAGEDIE

Film: Chinatown, 1974, Roman Polanski, (genre: detective, 130 min)

Chinatown is een detective-film en lijkt om de reconstructie van bepaalde gebeurtenissen te gaan (zoals iedere detective een misdaad probeert te reconstrueren). Maar de film is duidelijk psychologisch: het verhaal in de achtergrond draait om incest (en de gevolgen daarvan) én om Jake's eigen achtergrond (in Chinatown). Chinatown is ook een tragedie.
Het beslissende moment van een tragedie, zoals Aristoteles die in zijn Poetica beschreef, laat zich op twee manieren lezen: ofwel als een onontkoombare speling van het noodlot, ofwel als een psychologische ontwikkeling. De term die Aristoteles reserveert om het keerpunt in de tragedie aan te duiden, is "hamartia". Dat is dan ofwel een noodlottige wending, ofwel een cruciaal psychologisch inzicht van het personage in zijn eigen leven. Chinatown eindigt precies met zo'n wending.
De hamartia is het moment waarop de hoofdpersoon tot het inzicht komt dat alles verkeerd is gegaan en dat hij het aan zichzelf te wijten heeft. Let wel, een rampenfilm kent niet zo'n moment: dat je aan een ramp, een tsunami of aardbeving of auto-ongeluk, ten onder gaat kent niets zo'n moment van inkeer of hamartia.

De plot van Chinatown

JJ 'Jake' Gittes is een privé-detective die gespecialeerd lijkt in huwelijksproblemen. Hij wordt ingehuurd door Evelyn Mulwray omdat ze haar echtgenoot Hollis, de bouwer van de watervoorziening van de stad, van een affaire verdenkt. Gittes doet waar hij goed in is en fotografeert Hollis met een jong meisje. In het schandaal dat volgt, lijkt ht dat hij niet door de echte mevr. Mulwray is ingehuurd maar door iemand die zich voor haar uitgeeft. Als Hollis Mulwray dood gevonden wordt, raakt Jake verzeild in complex web van misleiding rond moord, incest en gemeentelijke corruptie, die allemaal verband houden met de watervoorziening van de stad.

Met: Jack Nicholson, Faye Dunaway, John Huston en Roman Polanski.

8. 25 maart 2020. AFBEELDING

Film: A bout de souffle, 1960, Jean-Luc Godard (genre: psychologisch/meta, 90 min.)

De plot van A bout de souffle

Een jonge autodief doodt een politieman en probeert zijn vriendin te overtuigen met hem naar Italië te gaan.

Met: Jean-Paul Belmondo, Jean Seberg, Daniel Boulanger

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen