Het zelf en de ander. Filosofie en film 4.

HOVO Utrecht
Universiteit Utrecht
Maart-april 2023

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van ongeveer een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna een koffiepauze en dan bekijken we een film, waarna nog 15 minuten resteert voor de nabespreking.

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film. En over filosofie, want hoe we mensen weergeven vertelt ons iets over hoe over mensen en hun omstandigheden denken—over de concepten die we hierbij gebruiken.. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Maar films zijn ook een kunst. Dat wil onder meer zeggen dat ze ook de middelen die de crew ter beschikking staan zullen uitproberen. Het heeft altijd zin om je af te vragen of een film artistieke kwaliteit heeft en om je af te vragen wat hiervoor de criteria zijn—bij films. Films gaan niet alleen ergens over; ze onderzoeken ook de manieren waarop dat onderwerp het beste in beeld (en geluid) gebracht kan worden. Ik zou willen zeggen dat kunstwerken representatiemiddelen onderzoeken, en dit geldt ook voor films.
Films zijn eigenlijk, net als foto's, een soort fenomenologische analyses van onderwerpen: pogingen om de subjectieve dimensie van gebeurtenissen over te brengen. En net als foto’s kunnen ze dit verkeerd doen.

Films en filosofie

Er bestaan minstens drie typen films waarmee je filosofie aan de orde kunt stellen:
» Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de effecten van een falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). In geen van deze films draait het primair om het subjectieve perspectief van de personages — deze films willen vooral een filosofisch coherent verhaal vertellen, waar de kijker zich het hoofd over kan breken.
» Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films gaat het om de typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en om de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren iets filosofisch over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie. Dit soort films staat centraal in alle Film en filosofie-reeksen, maar soms zullen we het ook over een filosofische film hebben.
» Films die ons tonen wat het is om een bepaalde persoon met bepaalde eigenschappen te zijn en in de voorkomende gevallen bepaalde dingen waarschijnlijk of noodzakelijk te doen (zoals Aristoteles dat noemt in zijn Poëtica). Niet alleen vertellen die films zulke verhalen, ze brengen ook de psychologie over van wat het inhoudt om die persoon te zijn.

Wie het over film heeft, moet het over waarneming hebben. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen dankzij de technologische middelen van de camera en de microfoon. Die middelen reproduceren evenwel de wereld die zich voor de camera afspeelt, de werkelijkheid van het acteren. Hoe komen we dan bij de wereld van de fictie? Dit soort vragen loopt als een rode draad door deze cursussen.

Het thema: Het zelf en de ander

Het thema voor deze cursus is "Het zelf en de ander". Iedereen is iemand. En je bent iemand als je een zelf hebt, zeggen filosofen dan. Maar wat is jouw zelf? Hoe ken je jouw zelf? Natuurlijk ben jij dat ene perspectief op de hele werkelijkheid: jij beziet de wereld vanuit jouw plek. In iedere situatie beleef je de dingen zoals ze op jou overkomen. Maar is jouw zelf hetzelfde als jouw beleving van alles? Een verzameling van jouw persoonlijke ervaringen? Hebben anderen daar dan wel toegang toe? Of ben je misschien de enige met een zelf—en zijn de anderen zombies, lichamen zonder geest? Misschien heb je soms dat gevoel, dat je de enige ziel op aarde bent en dat alles om jou draait. Maar over het algemeen delen we ons zelf zonder al teveel problemen juist wel met anderen. En we weten echt wel dat een ander ook een zelf heeft, zo'n perspectief heeft op alles wat hij meemaakt.

Als de ander jou ziet, ziet hij dan ook jouw zelf? Daar lijkt het wel op. Zoals Wittgenstein ooit zei: als je iemand op de grond ziet kronkelen van de pijn, na een ongeval, denk je niet bij jezelf: "en toch kan ik niet weten wat hij doormaakt." Kortom: jouw en mijn zelf zijn helemaal niet zo verborgen voor anderen als we wel eens denken. Maar hoe komen anderen dan met jouw zelf in aanraking? Wel, allereerst doordat jij hen aankijkt—en zij jou! Als we elkaar aankijken, wisselen we onze zelven uit. Deze reeks, over "Het zelf en de ander" draait dus vooral om hoe we het leven met elkaar delen.

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel een boek waarin hij een ethiek voorstelt over ons alledaagse morele denken en voelen, die niet over morele principes gaat, maar over de waarneembare (met andere woorden, de esthetische) aspecten van menselijke interactie.
In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie n.n.b.
Deze data: 14, 21, 28 maart, 4, 11 en 18 april 2023.
Dinsdagen van 14.00 – 17.00 uur (incl. koffiepauze): Kijk voor details in onderstaand weekschema.

Weekschema 2023

1. 14 maart Een knul en zijn vader

Film: Le Gamin au vélo, r. Jean-Pierre en Luc Dardenne, 2011 (genre: psychologisch drama, 87 min.)

Hoezeer heeft een kind zijn vader (of moeder) nodig om een persoon te zijn?

De plot van Le Gamin au vélo
Cyril, de knul met de fiets uit de titel van deze film, is bijna twaalf en wil maar één ding: zijn vader terugvinden die hem in een kindertehuis geplaatst heeft. Tijdens zijn zoektocht ontmoet hij Samantha, die een kapsalon heeft en bereid is om Cyril in het weekend in huis te nemen. Cyril beseft nog niet dat Samantha echt om hem geeft. En hij heeft haar liefde hard nodig om zijn woede te sussen.

Met: Thomas Doret, Cécile De France, Jérémie Renier.

2. 21 maart. De tijdgeest aanvoelen

Film: Inside Llewyn Davis, 2014, Joel en Ethan Coen. (105 min.).

Denken we niet vaak dat we er wel komen als we goed ons best doen? Mijn moeder zie het altijd als ik teneergeslagen was: "Doe nou maar goed je best." Maar vergeten we dan niet de anderen? Of beter: de tijdgeest? Je kunt nog zo goed je best doen, zoals Llewyn Davis in deze film, maar komt dat dan ook over bij de rest? Hoe voel je de tijdgeest aan?

Plot van Inside Llewyn Davis

We volgen een week in het leven van een jonge zanger in de folk scene in Greenwich Village in 1961. Gitaar in de hand, tegen de achtergrond van een koude New York winter, probeert hij het te maken als een musicus, vechtend tegen schijnbaar onoverkomelijke obstakels — waarvan hij er enkele zelf heeft gemaakt.

Met: Oscar Isaac, Carey Mulligan, Garrett Hedlund, Justin Timberlake, John Goodman en Adam Driver.

3. 28 maart. Kun je anders worden door het te spelen?

Film: Certified Copy, r. Abbas Kiarostami, 2010 (genre: psychologisch-filosofisch, 106 min.)

Volgens Lacan blijkt in het spiegelstadium (het moment waarop de tweejarige zichzelf in de spiegel herkent) dat ons zelfbeeld een verbeelding is. Dat het spiegelbeeld op een of andere manier een vijand is, zien we in een film als The Brøken (r. Sean Ellis, 2008). Maar hoe zit het met het imaginaire karakter van ons zelfbeeld? Kunnen we het dan beheersen? Kunnen we onszelf willekeurig als iemand anders verzinnen?
James Miller betoogt in zijn boek dat een kopie even waardevol is als het origineel (omdat het om de beleving gaat) en zij (Juliette Binoche) speelt uiteindelijk (met hem) alsof ze 15 jaar geleden getrouwd zijn.

De plot van Certified Copy
In Toscane bezoekt een Franse vrouw een voordracht van de Britse auteur James Miller die in zijn boek, Copie Conforme, verdedigt dat kopieën evengoed waardevol zijn als hun originelen. De vrouw moet gaan eten met haar hongerige zoon, en geeft haar telefoonnummer aan een gemeenschappelijke vriend met het verzoek die aan de auteur te geven. Miller komt naar haar antiekwinkel en samen maken ze een rondrit. Zij neemt hem naar een dorpje. Ze bespreken het onderwerp van zijn boek, de relatie tussen kopieën en originelen. In het dorp worden ze door een barvrouw beschouwd als een getrouwd stel; zij besluit dat spel mee te spelen, en hij doet mee als haar echtgenoot. En wat is de kopie, wat het origineel? En is een herinnering niet ook een kopie?

Met: Juliette Binoche, William Shimell, Jean-Claude Carrière

4. 4 april. Je zelf en dat van de ander, en het kind.

Film: Loveless, r. Andrey Zvyagintsev, 2017 (genre: psychologisch drama, 127 min.)

Als een volwassen stel vastloopt en zich uiteen ruziet, wat krijgt het kind daar dan van mee? En heeft het stel daar op zijn beurt ook oren naar?

De plot van Loveless
Een stel in echtscheiding moet samenwerken om hun zoon te zoeken die verdween tijdens een van hun felle ruzies.

Met: Maryana Spivak, Aleksey Rozin en Matvey Novikov

5. 11 april. De ander in je zelf

Film: Persona, 1966, Ingmar Bergman (genre: psychologisch, 80 min.)

Als u uzelf in de spiegel niet als een expressief persoon kunt zien — zoals anderen u wel zien — welke persoon ziet u daar dan? Ja, u ziet uw eigen lichaam, maar het is niet expressief van een moreel innerlijk. Zien de anderen niet beter wie u bent dan uzelf? Bent u, als persoon, eigenlijk niet de blik die de ander van u heeft? En omgekeerd: we identificeren ons met betekenisvolle anderen, maar kunnen we hen worden? Bergman brengt ons de psychologie van het zelf in het licht van de ander.

De Plot van Persona

Een jonge verpleegster krijgt de zorg over Elisabeth Vogler: een actrice die schijnbaar volledig gezond is, maar niet meer praat. Wanneer ze bij elkaar zijn praat Alma de hele tijd tegen Elisabeth maar krijgt ze nooit antwoord. Uiteindelijk biecht Alma haar geheimen op aan een haar ogenschijnlijk sympathieke Elisabeth en ontdekt ze dat haar persoonlijkheid is opgegaan in Elisabeths persona.

Met: Bibi Andersson en Liv Ullmann

6. 18 april. Drie levens, één werkelijkheid, één film.

Film: 21 Grams, r. Alejandro González Iñárritu, 2012 (genre: Crime, Drama, Thriller, 124 min.)

Hoe vertelt men eigenlijk een verhaal waarin de horizons van drie levens elkaar schampen? Doe je dat chronologisch, en wie volg je dan? Een filmverhaal wordt doorgaans lineair verteld, waarbij de lijn die van de voortgaande tijd is, en de informatie die de kijker krijgt, gek genoeg, min of meer transparant is. De verhalen worden netjes uit elkaar gehouden, zodat we niet zelf hoeven te reconstrueren wat er gebeurt.
In 21 Grams gaat dit anders, en dat zit de kijk-ervaring maar een beetje in de weg, maar respecteert hoe dan ook onze intelligentie. Hoe snel weten we niet wat we zien—terwijl later blijkt dat de dingen toch genuanceerder waren?

De plot van 21 grams
Een verschrikkelijk ongeluk brengt een kritiek zieke wiskundige, een rouwende moeder en een herboren ex-crimineel bij elkaar.

Met: Sean Penn, Benicio Del Toro, Naomi Watts.

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen