Eye openers. Film en filosofie 2.

Cacaofabriek
Helmond
Februari — april 2023

Algemene inleiding

In deze cursus starten we in principe steeds met een inleiding over de filosofische kwestie waar de film over gaat; dan bekijken we de film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst.

Films en filosofie

Er bestaan minstens drie typen films waarmee je filosofie aan de orde kunt stellen:
» Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de effecten van een falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). In geen van deze films draait het primair om het subjectieve perspectief van de personages — deze films willen vooral een filosofisch coherent verhaal vertellen, waar de kijker zich het hoofd over kan breken.
» Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films gaat het om de typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en om de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren iets filosofisch over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie. Dit soort films staat centraal in alle Film en filosofie-reeksen, maar soms zullen we het ook over een filosofische film hebben.
» Films die ons tonen wat het is om een bepaalde persoon met bepaalde eigenschappen te zijn en in de voorkomende gevallen bepaalde dingen waarschijnlijk of noodzakelijk te doen (zoals Aristoteles dat noemt in zijn Poëtica). Niet alleen vertellen die films zulke verhalen, ze brengen ook de psychologie over van wat het inhoudt om die persoon te zijn.

Wie het over film heeft, moet het over waarneming hebben. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen dankzij de technologische middelen van de camera en de microfoon. Die middelen reproduceren evenwel de wereld die zich voor de camera afspeelt, de werkelijkheid van het acteren. Hoe komen we dan bij de wereld van de fictie? Dit soort vragen loopt als een rode draad door deze cursussen.

Eye-openers en perspectieven

Wie het over film heeft, heeft het over waarneming — en waarneming vindt altijd plaats vanuit een bepaald perspectief. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen — vanuit een bepaald perspectief. Sommige van de films die we gaan zien vertonen het perspectief van verschillende personages. En soms vloekt het perspectief aan het eind van een film met het perspectief dat de film eerst zorgvuldig bij de kijker heeft opgebouwd.

Een centraal onderwerp voor ieders waarneming is de ander. Hoe zien wij andere mensen — hoe zien zij ons? Hoe belangrijk is het om regelmatig met mensen om te gaan die belangrijk voor jou zijn? Wat is het zelf? Zien we het in de spiegel?
Is alles wat een film overbrengt zichtbaar en hoorbaar? Wat gebeurt er tussen twee beelden in? Welke middelen gebruikt een film om ons een verhaal te vertellen? Het beeld en het geluid van een handeling, inderdaad, maar ook muziek en ellipsen, gaten in het verhaal, standpuntswisselingen (de camera die vanuit de positie van een bepaald personage kijkt), enz. Wat gebeurt er met de kijker wanneer zij een flash-back te zien krijgt? Is een associatie niet ook een soort flash-back? Maar hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel een boek waarin hij een ethiek voorstelt over ons alledaagse morele denken en voelen, die niet over morele principes gaat, maar over de waarneembare (met andere woorden, de esthetische) aspecten van menselijke interactie.
In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

De Cacaofabriek, Helmond, zaal n.n.b. maandagavond, 19.00 - 21.30 uur. Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Weekschema 2023

1. 6 februari 2023. ZOVEEL LEVENS ZOVEEL PERSPECTIEVEN

Film: Code inconnu: Récit incomplet de divers voyages, 2000, Michael Haneke (genre: psychologisch/crime, 113 min.)

Hoe vertel je een verhaal, meerdere verhalen die niets met elkaar te maken hebben, maar elkaar wel ontmoeten? Voor wie vertel je die verhalen? Wat ziet de kijker, wie heeft het beeld waarom gemaakt?

De plot van Code inconnu

Jean, een boerenzoon wil zijn stille vader ontvluchten; hij gaat naar Parijs naar zijn oudere Georges, maar die is als foto-journalist naar Kosovo. Hij gooit een leeg broodzakje in de handen van een bedelares en wordt daarover terecht gesproken door Amadou, een jonge Franco-Afrikaan. De politie komt, arresteert Amadou en deporteert de bedelares. De vriendin van Georges, Anne, is erbij — zij is toevallig ook nog actrice. Deze levens komen in dit ene moment bij elkaar, rond het broodzakje. En zo gaat dat alle dagen: levens die niets met elkaar te maken hebben, kruisen elkaar. Dit keer volgen we ze allemaal.

Met: Juliette Binoche, Ona Lu Yenke, Thierry Neuvic, Josef Bierbichler.

2. 20 februari 2023. Na de Apartheid

Film: Disgrace, r. Steve Jacobs, 2008 (genre: psychologisch, 119 min.)

Liefde is mooi, helder, en eenduidig, toch? Waarschijnlijk is dat wel zo. Maar misschien is liefde alleen mooi binnen een cultuur, en daarbuiten niet. Maar wat grenst culturen af? Vanuit de ene cultuur is een liefde mooi, vanuit de andere is ze een schande.
Wat is dat eigenlijk: een schande? Niet iets waar men zich zelf voor schaamt. Anderen doen dat voor je. Maar de anderen dragen die schaamte niet zelf, maar verwijten jou dat jij hem niet voelt. Vanuit wiens perspectief is iets een schande? Een ingewikkeld verhaal naar een roman van J. Coetzee, dat speelt in het Zuid-Afrika van na de afschaffing van de Apartheid. De strijd tussen blank en zwart is nog niet gestreden.

De plot van Disgrace
David Lurie, een professor uit Kaapstad met een amorele levenswandel, heeft een onwaarschijnlijke affaire met een studente. Hij weigert zich te verdedigen nadat hij haar een voldoende heeft gegeven voor een toets die ze niet eens gemaakt heeft. Ontslagen verhuist hij naar de boerderij die zijn dochter Lucy onder erbarmelijke omstandigheden runt. Wanneer ze door lokalen worden overvallen en gemolesteerd, weigert Lucy terug te vechten, maar David laat niet op zich zitten.

Met: John Malkovich, Jessica Haines, Natalie Becker.

3. 6 maart 2023. Het nu en religieuze perspectieven

Film: Ida, r. Pawel Pawlikowski, 2013 (genre: psychologisch-historisch, 80 min.)

De verschillende rollen die religie kan spelen — en de buitenwereld. Hoe kom je daar uit?

De plot van Ida
Polen, 1962. Anna staat op het punt haar geloftes voor het klooster af te leggen als ze erachter komt dat ze nog familie heeft. Ze blijkt van Joodse afkomst en eigenlijk Ida te heten. Samen met haar tante Wanda duikt ze in haar verleden.

Met: Agata Trzebuchowska, Agata Kulesza, Dawid Ogrodnik

4. 20 maart 2023. De ander in je zelf

Film: Persona, 1966, Ingmar Bergman (genre: psychologisch, 80 min.)

Als u uzelf in de spiegel niet als een expressief persoon kunt zien — zoals anderen u wel zien — welke persoon ziet u daar dan? Ja, u ziet uw eigen lichaam, maar het is niet expressief van een moreel innerlijk. Zien de anderen niet beter wie u bent dan uzelf? Bent u, als persoon, eigenlijk niet de blik die de ander van u heeft? En omgekeerd: we identificeren ons met betekenisvolle anderen, maar kunnen we hen worden? Bergman brengt ons de psychologie van het zelf in het licht van de ander.

De Plot van Persona

Een jonge verpleegster krijgt de zorg over Elisabeth Vogler: een actrice die schijnbaar volledig gezond is, maar niet meer praat. Wanneer ze bij elkaar zijn praat Alma de hele tijd tegen Elisabeth maar krijgt ze nooit antwoord. Uiteindelijk biecht Alma haar geheimen op aan een haar ogenschijnlijk sympathieke Elisabeth en ontdekt ze dat haar persoonlijkheid is opgegaan in Elisabeths persona.

Met: Bibi Andersson en Liv Ullmann

5. 3 april 2023. Hoe liefde ontwaakt

Film: In the mood for love, Wong Kar Wai, 2000 (genre: psychologisch, 98 min.)

In the mood for love is een Chinese film, en dat ziet en voelt men tot in de kleinste details. Toch heeft regisseur Wai cinematografische ingrepen ontwikkeld die ons minder vreemd aanvoelen. We zien niet alles waarvan we weten dat het er is.

De plot van In the mood for love
Een man en een vrouw komen naast elkaar te wonen in een appartementen-gebouw. Hun respectieve echtgenoten zijn doorlopend van huis. Langzaam maar zeker komen de man en de vrouw erachter dat hun echtgenoten hen met elkaar bedriegen. Tussen de twee achtergeblevenen ontwikkelt zich een bescheiden "dans" van aantrekkingskracht.

Met: Maggie Cheung, Tony Leung Chiu Wai, Ping Lam Siu

6. 17 april 2023. Leugen en werkelijkheid

Film: Jagten, r. Thomas Vinterberg, 2012 (genre: psychologisch, 115 min.)

We zien het regelmatig gebeuren: een beschuldiging wordt geuit en dat alleen al is voldoende om de beschuldigde op te zeggen. Hoe kom je achter de toedracht? En bewerkt de beschuldiging niet zelf weer een nieuwe realiteit?

De plot van Jagten
Een eenzame onderwijzer poogt het toezicht over zijn zoon te krijgen. Zijn leven wordt allengs beter door het vinden van een liefde. Hij krijgt ook goed nieuws van zijn zoon, maar zijn kwetsbare geluk wordt ruw verstoord door een onschuldig leugentje van een van zijn leerlingen.

Met: Mads Mikkelsen, Thomas Bo Larsen, Annika Wedderkopp

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen